Gołaniecki Ośrodek Kultury

Gołańcz-historia

Gołańcz – niewielkie miasteczko leżące w historycznej krainie zwanej Pałukami, w województwie wielkopolskim, powiecie wągrowieckim. Ok. 77 km od Poznania, 18 km od Wągrowca, w płn. części wysoczyzny gnieźnieńskiej, na wys. 95 m.n.p.m. Miasteczko położone jest nad niewielkim jez. Smolary i rzeczką Strugą Gołaniecką. Liczy ok. 3500 mieszkańców.

Ślady osadnictwa pochodzą z czasów pradziejowych a w dokumentach historycznych Gołańcz wymieniona została po raz pierwszy w 1222 r. jako Villas Goliaza. Prawa miejskie Gołańcz uzyskała między 1361 a 1399 rokiem.

Gołańcz była zawsze miastem prywatnym i otwartym, nie otoczonym murami, z zamkiem usytuowanym na wschód od miasta. Od początku była w posiadaniu rodu rycerskiego Pałuki ( aż do XV wieku ). Później należała do Grudzińskich, Smoguleckich, Flemingów, Przebendowskich, Malechowskich, Mielżyńskich, Czarneckich i Hutten – Czapskich.

Nazwa miasta pochodzi prawdopodobnie od linii Pałuk Gołańczewskich a także od przymiotnika „goły” na oznaczenie gołej niecki otaczającej miasto ( terenów bezleśnych, nadających się do uprawy roli ).

Herbem miasta jest otwarta brama z basztą. W bramie widnieje napis „porta patens esto” („ Brama miasta zawsze otwarta „).

Nazwy miasta na przestrzeni wieków :

1222 r. – Golanch, Goliaza

1345 r. – Golancz

1520 r. – Golancza

Od 1881 r. – w obecnej formie Gołańcz

Do historii miasto przeszło dzięki bohaterskiej obronie zamku przed Szwedami w 1656 r., udziału mieszkańców w powstaniach narodowych a szczególnie w powstaniu wielkopolskim 1918/1919 a także w okresie II wojny św. W dowód pamięci zostały wystawione liczne miejsca pamięci narodowej:

• - pomnik na Rynku ku czci poległym i pomordowanym w latach 1918, 1939-1945
• - obeliski ku czci ofiarom wojny 1939-1945 (przy skrzyżowaniu ulic K. Libelta i ul. Lipowej oraz

w każdej wiosce gminy )

• - krzyż wraz z tablicą ku czci ofiarom wojny 1939-1945 oraz groby nieznanych żołnierzy na

cmentarzu parafialnym

• - tablica ku czci zamordowanego w Dachau proboszcza parafii i inicjatora budowy nowego

kościoła ( na kościele św. Wawrzyńca )

• - obelisk ku czci zamordowanego w Katyniu nauczyciela miejscowej szkoły Edmunda

Ciemnoczołowskiego ( przy Szkole Podstawowej i Gimnazjum ).

Warto zobaczyć?

Zamek

Do najważniejszych zabytków miasta należy zamek Pałuków , usytuowany na wschód od miasta, na płn. – wsch. brzegu jeziora Smolary. Otoczony niegdyś wodami i zalewowymi łąkami jest przykładem nizinnego, trudno dostępnego zamku rycerskiego , typu wieży mieszkalno – obronnej. W źródłach historycznych występuje po raz pierwszy jako „castrum” w 1383 r. Prawdopodobnie powstał za panowania Tomisława I z rodu Pałuków. W 1656 r. miała miejsce historyczna obrona zamku przed Szwedami, którzy w wyniku użycia artylerii bramę zamkową zburzyli, mieszkańców wymordowali a sam zamek częściowo wypalili. W końcu XVII w. usunięto zniszczenia po Szwedach i zamek przebudowano. Zamek zyskał teraz nową funkcję – rezydencjalną. Zamieszkany był do pocz. XIX wieku.

Rynek w Gołańczy – wytyczony w kształcie nieregularnego rombu z uliczkami dochodzącymi prostopadle. Zabudowa rynku pochodzi z końca XIX w. Na rynku znajduje się zabytkowa pompa , pomnik ku czci pomordowanym i poległym za wolność ojczyzny w latach 1918 , 1939-1945 oraz rzeźba św. Wawrzyńca z 1925 r. autorstwa Marcina Rożka.

Schrony bojowe Armii „Poznań” z roku 1939 , usytuowane wzdłuż drogi polnej Gołańcz – Podjezierze biegnącej w dolinie Strugi Gołanieckiej. Pobudowane w ramach działań obronnych na odcinku Wągrowiec-Gołańcz- Kcynia. Nigdy nie były atakowane przez wroga ale stanowią obecnie cenną pamiątkę przykładu kunsztu wojskowych fortyfikacji z okresu II wojny światowej.

Kościół pobernardyński p.w. Najświętszej Marii Panny .

Wzniesiony w stylu gotyckim ok. 1500 r., przebudowany w stylu barokowym w l. 1695-1700.

Zbudowany na planie krzyża, ze sklepieniem kolebkowo-krzyżowym nakrytym kopułą. Wewnątrz warto zobaczyć ołtarz główny i ambonę z pocz. XVIII w.

W kaplicy płn. płyta nagrobna z 1752 r. ufundowana przez Piotra

Raczyńskiego.

W latach 1701-1830 był w posiadaniu ojców bernardynów , od 1830 przekazany gminie ewangelickiej ( do 1945 r. ). Na dziedziniec prowadzi barokowa brama wjazdowa.

W podziemiach kościoła w r. 1776 pochowana została Kunegunda Drwęska - pierwsza żona Józefa Wybickiego ( autora słów hymnu narodowego ).

• - kościół parafialny p.w. św. Wawrzyńca z lat 1931-1934 z ołtarzami bocznymi

z końca XVII w. i polichromią L. Wróblewskiego z Poznania .

Przyroda

Miasto i gmina Gołańcz położone są w historycznej krainie zwanej Pałukami leżącymi w północno – wschodniej części Wielkopolski. Krajobraz Pałuk ukształtował się podczas ostatniego zlodowacenia. Teren gminy o pow. ok. 183 km kw. jest równinny, prawie bezleśny. Gleby sprzyjają uprawom roli. Klasycznym przykładem działań lodowca jest Rynna Gołaniecko –Wągrowiecka ciągnąca się na północ od Gołańczy i roztaczająca się aż do Wągrowca obejmując jeziora : Laskownickie, Grylewskie, Bukowieckie, Kobyleckie i Durowskie. Jeziora łączy Struga Gołaniecka, która jest prawym dopływem Wełny. Rynna Strugi Gołanieckiej tworzy obszar chronionego krajobrazu, który obejmuje okolice Gołańczy i związanego z nią Podjezierza i Laskownicy Małej.

Na terenie gminy , nad jeziorami Smolary, Laskownickim zwanym również Podjezierskim, Grylewskim, Czeszewskim i Rybowskim występują dogodne warunki do połowu ryb.

 Na terenie gminy występują również liczne parki przydworskie. Do najciekawszych i najlepiej zachowanych należą :

Park w Smogulcu – w dawnej posiadłości Mielżyńskich i Hutten – Czapskich. Z dawnego założenia pałacowego zachowała się brama dworska wraz z częścią gospodarczą pałacu. Okazały park o pow. ok. 4 ha ukształtowany został na pofałdowanym terenie polodowcowym ze wspaniałymi okazami drzew ( platanem klonolistnym, lipami, czarnymi topolami i wieloma innymi). Obecnie park został poddany rewitalizacji i służy mieszkańcom jako miejsce wypoczynku i relaksu.

Park krajobrazowy pałacowy w Czeszewie przy dworze wybudowanym dla Karola Libelta. Zachowały się kasztanowce i jesiony o obwodach ok. 350 cm.

Pomniki przyrody na terenie gminy :

• - głaz narzutowy w lesie , na południe od wsi Oleszno zwany potocznie kamieniem w borku oleskim. Długość głazu wynosi 430 cm , szerokość 340 cm a wysokość 150 cm nad ziemią.
• - grupy pojedynczych drzew w parkach podworskich w Smogulcu, Czeszewie, Brdowie
• - dęby szypułkowe i gniazda orła bielika na terenie Leśnictwa Smogulec

Warto odwiedzić:

 W gminie:

• - Czeszewo gdzie znajduje się kościół św. Andrzeja, wzniesiony ok. 1500 r.,

z neogotycką wieżą wzniesioną ok. 1909 r. z hełmem wzorowanym na

kościele Klarysek w Bydgoszczy. Wewnątrz znajduje się wczesnobarokowy

ołtarz główny z I poł. XVII w. , marmurowe epitafium Karola Libelta pocho-

wanego w podziemiach kościoła oraz obelisk z czarnego marmuru poświęcony

jego synowi Karolowi poległemu w powstaniu styczniowym pod Brdowem.

Na zewnątrz kościoła znajdują się tablice nagrobne rodziny Szumanów,

Sołtysińskich oraz ks. Stanisława Piszczygłowy.

Od strony prezbiterium do kościoła przylega grób Pantaleona Szumana

zmarłego w pobliskich Kujawkach.

• - Panigródz : dawną posiadłość Pałuków, która należała do fundacji klasztoru

Cystersów w Łeknie dokonanej w roku 1153 przez Zbyluta Pałukę .

Znajduje się tam również kościół p.w. Jana Chrzciciela z 1830 r.( zakrystię

i kruchtę dobudowano w 1913 r. ). Na cmentarzu przykościelnym znajduje się

grób ks. Maksymiliana Gutsche.

• - Chojnę gdzie znajduje się jednonawowy kościół szachulcowy z 1776 r.

ufundowany przez Macieja Mielżyńskiego na miejscu drewnianego kościółka

pobudowanego przez Cystersów .

Wewnątrz znajduje się ołtarz św. Małgorzaty z herbem Nałęczów z klasztoru

z Gołańczy oraz konfesjonał po ojcach Bernardynach z Gołańczy

• - Smogulec gdzie znajduje się kościół św. Katarzyny i bł. Marii Pasterki.

W formie obecnej istnieje od 1619 r. pobudowany przez Jana Wierzbiętę

Smoguleckiego. Perła renesansowa Wielkopolski ze Złotą Kaplicą

Hutten – Czapskich, krytą kopułą wzorowaną na kopule zygmuntowskiej na

Wawelu. Wewnątrz - m.in. malowidła J. Makarewicza z Krakowa oraz fresk

przedstawiający hr. Czapskiego poddającego się pod opiekę NMP oraz

rzeźbiony chór z piaskowca.